Yüksek ortamlara çıkıldıkça hava basıncıyla birlikte havadaki oksijen seviyesi düşer. Buna bağlı olarak her nefes aldığımızda akciğerlerimize giden oksijen miktarı azalır. Artan hareketle birlikte vücudun oksijen ihtiyacı artar ve solunum hızlanır. Tüm bunlara ve çevre farklılıklarına vücudun uyum sağlamasına aklimatizasyon denir. Kişinin bu değişikliklere uyum sağlaması için 2000 – 2500 m’den sonra her gün, yaklaşık 300 m yükselmesi gerekmektedir. Teknolojinin gelişmesine paralel olarak kişilerin tırmanma hızlarında artış olmakta ve bu da yüksek irtifaya bağlı hastalıklarda artışa neden olmaktadır.
Yüksek irtifaya uyumsuzluk sonucu akut dağ hastalığı (ADH), yüksek irtifa akciğer ödemi (YİAÖ), yüksek irtifa beyin ödemi (YİBÖ), ayak ve bacaklarda ödem, kar körlüğü, yüksek irtifaya bağlı faranjit ve bronşit gelişebilir. Belirtilerin gelişmesi genellikle çıkma hızına, yüksekliğe, yüksekte kalış süresine ve kişisel duyarlılığa bağlıdır.
Akut Dağ Hastalığı
Daha kısa sürede daha yüksek irtifaya çıkılabilmesi nedeniyle Akut Dağ Hastalığı eskiye göre daha sık görülmektedir. Nepal’de, yükseklerde yürüyüş yapanlarda %40’a, daha yükseklere çıkan dağcılarda ise %70’e varan oranlarda yükseldiği görülmektedir. Genellikle birkaç gün içinde düzelme gözlenir.
Nedenleri
- Yüksek irtifaya hızlı çıkış
- Kişisel duyarlılık
Belirtiler
- Egzersiz sırasında solunum sıkıntısı
- Baş ağrısı
- Bulantı, kusma
- İştahsızlık
- Huzursuzluk
- Kişilik değişiklikleri
- Uykusuzluk
- Tırmanma performansında düşme
- İdrar yapamama
İlkyardım
- Belirtiler ortadan kaybolana kadar daha yükseğe çıkmayın.
- Yorucu olmayan egzersizler yapın.
- Bol bol su için
- Asetezolamid (DiamoxÒ) hastalığın ilerlemesini genellikle durdurur.
- Baş ağrısı varsa AspirinÒ veya parasetamol içeren bir başka ilaç alınabilir.
- Bulantı kusma varsa bulantı giderici ilaç alınabilir. Hem ağrı kesiciler, hem de bulantı gidericiler hastalığı tedavi etmek için değil sadece belirtileri hafifletmek içindir ancak hastalığın ilerlediğini gizleyebilirler, bu nedenle çok fazla şikayet yoksa kullanmamakta yarar vardır.
- Uykusuzluk için kesinlikle uyku ilacı kullanmayın!!! Çünkü hastalığın ilerleyip ilerlemediği bu şekilde fark edilmeyebilir.
Önlemler
- Yavaş çıkış yapın, genellikle günde 300 m’den daha fazla yükselmeyin.
- Daha önceden duyarlı olduğu bilinen kişiler asetezolamid (DiamoxÒ) kullanabilirler. Bu şekilde ADH gelişmesi önlenir.
- Karbonhidrattan zengin, yağdan fakir yiyecekler yiyin.
- Bol bol su için.
Yüksek İrtifa Akciğer Ödemi (YİAÖ)
ADH’nın daha ilerlemiş şeklidir. Eğer ADH tedavi edilmezse ilerler ve akciğerlerde su toplanır. %2 den daha az sıklıkla görülmektedir. Genellikle sağlıklı ve kondisyonu iyi olan kişilerde görülür. Çünkü bu kişiler daha fazla efor harcamakta ve daha kısa sürelerde yükseklere çıkmaktadırlar. Bazen yüksek irtifa beyin ödemi ile birlikte görülür.
Nedenleri
- Yüksek irtifaya hızlı çıkış
- Kişisel duyarlılık
Belirtiler;
ADH belirtileri bunda da vardır. Ayrıca;
- Aşırı nefes açlığı,
- Solunum sayısında artma,
- Nabız sayısında artma,
- Kesik kesik öksürme,
- Öksürmekle köpüklü balgam gelmesi,
- Kanlı balgam gelmesi,
- Tedavi edilmezse koma ve ölüm.
İlkyardım
- Hastaya varsa hemen oksijen vermeye başlayın.
- GamowÒ çantası varsa hastayı içine koyun. Bu şekilde hasta üzerindeki basıncı arttırmış oluruz ve hafif bir akciğer ödemi varsa bu şekilde düzelebilir.
- Hastayı daha fazla yükseklere çıkarmayın ve hemen aşağı rakımlara indirin.
- Ağız yoluyla bir kapsül NidilatÒ (nifedipine) verilebilir, fakat bunu vermek için hastanın tansiyonunun düşük olmaması gerekmektedir.
- Asetezolamid (DiamoxÒ) hastalığın ilerlemesini genellikle durdurur.
Önlemler
- Yavaş çıkış yapın, genellikle günde 300 m’den daha fazla yükselmeyin.
- Belirtiler ortaya çıktığı anda hemen aşağı rakımlara inilmelidir.
- Daha önceden duyarlı olduğu bilinen kişiler asetezolamid (DiamoxÒ) kullanabilirler. Bu şekilde YİAÖ gelişmesi önlenebilir.
Yüksek İrtifa Beyin Ödemi (YİBÖ)
ADH’nın daha ilerlemiş şeklidir, beyine su toplanması nedeni ile beynin şişmesidir ve YİAÖ ile beraber görülür. Tedavi edilmediği takdirde ölümle sonuçlanabilir.
Nedenleri
- Yüksek irtifaya hızlı çıkış
- Kişisel duyarlılık
Belirtiler
ADH belirtileri bunda da vardır.
Ayrıca;
- Uyku hali
- Davranışlarını kontrol edememe
- Alkol almış gibi davranışlar
- Şiddetli baş ağrısı
- Bulantı, kusma
- Tedavi edilmezse koma ve ölüm gerçekleşir.
İlkyardım
- Hastaya varsa hemen oksijen sağlayın.
- GamowÒ çantası varsa hastayı içine koyun. Bu şekilde hasta üzerindeki basıncı arttırmış olursunuz . Fakat tedaviye alınan cevap YİAÖ den daha azdır.
- Hastayı daha fazla yükseklere çıkarmayın ve hemen aşağı rakımlara indirin.
- Deksametazon (DekortÒ) kas içine ve ya ağız yoluyla kullanılabilir.
- Asetezolamid (DiamoxÒ) hastalığın ilerlemesini genellikle durdurur.
Önlemler
- Yavaş çıkış yapın, genellikle günde 300 m’den daha fazla yükselmeyin.
- Belirtiler ortaya çıktığı anda hemen aşağı rakımlara inilmelidir.
- Daha önceden benzer yakınmaları olduğu bilinen kişiler asetezolamid (DiamoxÒ) ve deksametazon (DekortÒ) kullanabilirler. Bu şekilde YİBÖ gelişmesi önlenebilir.
Periferik Ödem
Özellikle yüz ve göz çevresinde su toplanmasına bağlı şişme ile kendini gösterir. Genellikle ADH ile beraber görülür. Nepal’de 4800 m’de yürüyüş yapanlarda % 18 oranında tespit edilmiştir. Tedavide asetezolamid (DiamoxÒ) kullanılır. Eğer ADH, YİAÖ veya YİBÖ ile beraber değilse tedavi edilmese de olur.
Kar Körlüğü
Yüksek irtifalarda ultraviyole (UV) ışınları atmosferde daha fazla bulunmakta ve vücuda zararı varmektedir, ayrıca her 300 m’de radyasyon ortalama % 5 artmaktadır. Yükseklerde karlardan da yansıyan bu zararlı ışınların artmasına bağlı olarak gözün dış kısmında yanıklar oluşmaktadır. Bunlara kar körlüğü denilmektedir.
Nedenleri
- Yüksek irtifada gözü koruyucu güneş gözlüklerinin kullanılmaması
Belirtiler
- Gözde ağrı
- Göze yabancı cisim kaçmış hissi
- Gözde sulanma
- Gözde kızarma
- Göz kapaklarında şişlik
- Işığa bakamama
İlkyardım
- Şiddetli ağrı varsa ağrı kesiciler kullanılabilir.
Önlemler
- Kar körlüğünü önlemek tedavi etmekten çok daha kolaydır. Bunun için yüksek irtifalarda UV filtreli polarize camları olan güneş gözlükleri kullanılmalıdır.
Yüksek İrtifaya Bağlı Faranjit ve Bronşit
Yüksek irtifada soğuk ve kuru havanın etkisi ile boğaz ve akciğerlerde farenjit ve bronşit gelişebilir. Gelişen bu hastalıklar mikrobik değildir. Tamamen soğuk havanın tahriş edici etkisine bağlıdır.
Nedenleri
- Kuru ve soğuk havanın solunması
- Vücudun susuz kalması
- Nefesimizi ısıtacak balaklava ve benzeri malzemenin kullanılmaması.
Belirtiler
- Boğaz ağrısı
- Öksürük
- Balgam
- Nefes darlığı
İlkyardım
- Şiddetli ağrı varsa ağrı kesiciler kullanılabilir.
- Nemli hava solutulur.
- Boğaz pastilleri kullanılabilir.
- Faranjit ve bronşit iltihabi nitelikte olmadığı için antibiyotik kullanılmasına gerek yoktur.
Önlemler
- Şeker gibi ağız salgısını arttırıcı gıdalar yemek.
- Nefesi ısıtmak için balaklava kullanmak.
٭ İlkyardım uygulamaları ilaçsız uygulamalardır. Ancak, dağ ile ilgili acil olgularda bazı ilaçlar yaşam kurtarıcı olduğundan bu konuda eğitimli ve deneyimli dağcılar tarafından kullanılabilir.
