KOLESTEROL NEDİR ?
Kolesterol, bir yağ türüdür. Hayvansal kaynaklı besinlerde ve tüm hücrelerde bulunan mum yapısında, yağ benzeri maddelerdir.
Yüksek kolesterol, LDL’nin – düşük dansiteli lipoprotein, yani kötü kolesterolün kanda birikmesidir. Kanda total kolesterol ve kötü kolesterolün yüksek olması, HDL (iyi) kolesterolün düşük olması, kişiler için önemli bir risk faktörüdür. Kanda aşırı miktarda bulunan kolesterol yavaş yavaş damar duvarında birikir ve kalp krizi, felç, damar tıkanması, böbrek yetmezliği gibi hastalıkların ortaya çıkma riski artar. Yüksek kolesterol sorunu günümüzün en önemli sağlık sorunlarından birisi olarak tanımlanmaktadır ve özellikle kalp damar hastalıkları için önemli bir risk faktörü olarak düşünülmektedir.
KOLESTEROLÜN YARARI VAR MI ?
Lipid dediğimiz hayvansal yağlar ve kolesterol, hücre zarlarımızın son derece önemli temel yapıtaşlarıdır. Kolesterol, her ne kadar kan yağları gibi algılanıyorsa da, aslında yağ değildir. Kolesterol bir steroiddir. Steroidler, kortizon diye adlandırdığımız antienflamatuvar (iltihapla savaşan, yangı önleyici) maddelerdir. Kolesterol de vücudumuzun ihtiyacına göre her gün üretilen (günde 2.500 mgr üretilir), olmazsa olmaz olan doğal bir maddedir.
Tüm organların hücrelerinin, özellikle de beyin, sinir sistemi, gözler ve bağışıklık sisteminde bulunan hücrelerin içinde, zarlarında kolesterol ve Omega-3 olmazsa bebeklerin beyin ve sinir sisteminin gelişmesine, hızla büyümesine ve güçlü kuvvetli olmalarına olanak yoktur. Kan yağlarımız ve kan kolesterolümüz, yanlış beslenme ve kolesterol ilaçları ile azaltılmadan doğal seviyesinde kaldığı sürece hücrelerimiz ve dolayısıyla bağışıklık sistemimiz güçlü ve kuvvetli kalacaktır. Bunun sonucunda da hastalanmamız, özellikle de kanser olmamız önlenebilecek, ya da her cins kanser ile mücadelemiz daha kuvvetli bir şekilde sürecektir.
Yapılan bilimsel çalışmalar, düşük kolesterolü olan kişilerde birçok kanser türünün, özellikle kalınbağırsak, yani kolon kanserinin daha sık görüldüğünü ortaya koymuştur. Düşük kolesterolü olan kişilerde diğer bütün nedenlere bağlı tıp dilinde ‘total mortalite’ dediğimiz tüm ölüm oranlarının yüksek olduğu gösterilmiştir. 25 yıllık bir Finlandiya çalışmasında yüksek kolesterolü olan kişilerin daha uzun yaşadığı bildirilmiştir.
KANDA KOLESTEROL NEDEN YÜKSELİR ?
Hiperlipideminin nedenleri, aile geçmişinde bu hastalığın görülmesi, yüksek yağ içeren bir beslenme diyeti, aşırı kilo, aralarında diyabetin de bulunduğu çeşitli hastalıklar ve bazı ilaçlardır. Çoğu insanda, kan damarları neredeyse kapanana ve tıkanana kadar herhangi bir yakınma görülmez. Bazı insanlarda ise cildin altında küçük yağ birikintileri oluşabilir.
Kanda kolesterol düzeyini etkileyen çok sayıda faktör vardır. Kalıtım, beslenme alışkanlıkları/besinler, şişmanlık ve stres gibi faktörler total kolesterol ve LDL kolesterolünü yükseltmektedir. Kolesterole duyarlı bazı insanlarda yüksek kolesterollü diyet, total kolesterol ve LDL kolesterol düzeylerini önemli derecede yükseltir. Fakat toplam yağ, özellikle doymuş yağlar, çok önemli olan kolesterol yükseltici etkiye sahiptir.
Beslenmenizde yer alan yağ türleri ve yağ asitleri bileşimi kan lipit profilini (kolesterol, HDL, LDL, trigliserit düzeylerini) etkiler. Doymuş yağı yüksek oranda içeren diyetlerle kan kolesterol düzeyi artarken, tekli doymamış yağların kullanımı ile HDL kolesterol yani iyi kolesterol artmaktadır.
HDL KAN KOLESTEROL YÜKSELMESİ NE ANLAMA GELİR ?
En iyi yol, fiziksel aktivitenin arttırılmasıdır. Ayrıca eğer birey şişmansa, vücut ağırlığının azalması, HDL kolesterol düzeyini olumlu yönde etkilemektedir . Diyette toplam yağ tüketiminin (enerjinin % 30′ unu geçmemek üzere) azaltılması, doymuş yağların yerine tekli doymamış yağların tercih edilmesi, sigara içilmemesi HDL kolesterol düzeyinin artırılmasında önemli faktörlerdir.
YÜKSEK KOLESTEROLÜN NEDEN OLDUĞU SORUNLAR:
Yüksek kolesterol seviyeleri başka rahatsızlıklar nedeniyle daha da kötüleşebilir. Tiroit bezinin yeterince çalışmaması, hipofiz bezinin aşırı çalışması, karaciğer hastalığı, böbrek yetmezliği gibi tıbbi sorunlar da kolesterol seviyesinin yükselmesini tetikleyebilir. Bazı insanlarda yağların gerektiği şekilde kullanılmasını ve vücuttan atılmasını engelleyen ailesel hiperkolesterolemi veya kombine hiperlipidemi gibi kalıtsal hastalıklar olabilir. Bu durum kandaki kolesterol seviyesini yükseltir. Yüksek kolesterole ilişkin majör komplikasyonlar arasında kalp krizleri, inmeler ve damar hastalıkları sayılabilir. Kiloluysanız, sigara içiyorsanız, tansiyonunuz yüksekse (hipertansiyon) veya bu hastalıklarla ilgili güçlü ailesel geçmişiniz varsa bu hastalıklara yakalanma riskiniz artar.
TANI:
Kolesterolü ölçmek için kan tahlili yapılır. Tahlil öncesinde, daha önce yediklerinizin tam olarak sindirilmesi ve test sonuçlarını etkilememesi için son 12 saat içinde bir şey yememeniz istenebilir. Alınan kan örneği kanınızdaki LDL (kötü kolesterol), HDL (iyi kolesterol) ve trigliserit oranlarını belirlemek için kullanılır. Kandaki kolesterol her bir litre kan başına düşen ve milimol adı verilen birimle (mmol/litre) ölçülür. Tercih edilen değerler, kolesterol için desilitrede 200 miligramdan (mg/dl) düşük, trigliserid için 150 mg/dl’den düşük ve HDL için 40 mg/dl’den yüksektir.
Çoğu insan için önerilen LDL değerleri 130 mg/dl’den düşüktür, ancak, kalp hastalığı ve diyabeti olanlar için çok daha düşük değerler (70 mg/dl’nin altında) önerilmektedir. Nedenler bölümünde bahsedilen tedavi edilebilir hastalıklardan veya risk faktörlerinden herhangi biri sizde varsa, kolesterol düzeyinizi kontrol ettirmeniz özellikle önemlidir. Kardiyovasküler hastalık riskiniz ve kolesterol oranınız değerlendirilirken yaşam tarzınız ve tedavi edilebilir rahatsızlıklar, yaşınız, cinsiyetiniz ve kökeniniz de hesaba katılır.
YÜKSEK KOLESTEROL TEDAVİSİ:
Günümüzde kötü kollesterol olarak tanımlanan LDL kolesterol seviyesinin düşürülmesine yönelik olarak kullanıma sunulan çok sayıda kolesterol düşürücü ilaçların (statinler) , yaygın şekilde kullanılması ile birlikte başka bir tartışma daha gündeme gelmiş durumdadır. Ülkemizde de son yıllarda giderek dozu artan bu tartışma ağırlıklı olarak bu ilaçların yararlı mı yoksa zararlı mı olduğu konusuna odaklanmıştır. Bu konuda farklı çevrelerin farklı yaklaşımları söz konusudur.
Lipid değerlerini düşürmenin en iyi yolu beslenme diyetidir. Yaşam tarzınızda yaptığınız değişikliklerle, katı yağ tüketiminin, günlük kalori ihtiyacınızın %7’sinden az ve kolesterol tüketiminizin de günde 200 mg’dan düşük olmasını sağlamanız gerekmektedir. Kilo vermek, egzersiz yapmak ve sigara içmemek de önemlidir.
Lipid düşürücü ilaçlar, ancak diyet ve egzersiz yeterli olmadığında alınmalıdır. Ana ilaç sınıfları, statinler, fibratlar, nikotinik asitler ve omega-3 yağ asitleridir. Statinler (örn. simvastatin), kolesterol ve LDL üretimini azaltmaktadır. Bunlar, etkili olmanın yanı sıra vücut tarafından iyi tolere edilir ve yüksek kolesterol ve LDL değerleri için tercih edilirler. Kas ağrıları gibi yan etkileri olabilir. Fibratlar (örn. fenofibrat, gemfibrozil), VLDL’lerin atılmasına yardımcı olur, ancak, kolesterol üzerindeki etkisi düşüktür.
Nikotinik asit, VLDL değerlerini düşürmeye ve HDL değerlerini yükseltmeye yardımcı olur. Yan etkileri (kaşıntı, yüz kızarması, karaciğer sorunları) kullanımını sınırlamaktadır. Omega 3 yağ asitleri (reçetesiz balık yağı takviyeleri), yüksek trigliserid, düşük HDL ve orta kolesterol değerlerine sahip hastalara yardımcı olur.
Diyet ve egzersiz gibi yaşam tarzı değişikliklerine rağmen kolesterol seviyesi belli bir düzeye çekilemeyen hastalarda, ilaçla tedavi gerekli olabilir. Kolesterol ilaçlarının yerinde ve doğru kullanımı çok önemlidir. Kolesterol yüksekliği tedavisi mutlaka yaşam şartlarındaki değişiklikle birlikte olmalıdır. Sigarayı bırakma, diyet ve egzersizle kolesterolün ne kadar düşürülebileceği, dikkate alınmadan hastanın ilaçla tedavi edilmesi iyi bir çözüm değildir. Etkili olan her ilacın da aynı değerlerde istenmeyen etkileri olabilir. Kolesterol ilaçlarının binde bir oranında olan bazı yan etkileri bilinmektedir. Ancak ilaçların kesilmesi ile bu sorunlar ortadan kalkar ve kalıcı hasara neden olmaz.
BESLENME
Düşük doymuş yağ ve kolesterol içeren diyet tüketilmelidir: Diyetin enerjisinin % 25-35’i yağ, % 55-60’ı karbonhidrat ve %12-15’i proteinden gelmelidir. Günde ortalama 1500 kalori enerji almamız gerekiyorsa; tereyağı gibi katı yağları günde en fazla toplam enerjinin % 7’si kadar yani 1 tatlı kaşığı (TK), ay çiçeği ve mısır özü gibi çoklu doymamış yağları enerjinin % 10’u yani 1.5 TK kadar; zeytinyağı ve fındık yağı gibi tekli doymamış yağlar enerjinin % 20’si yani 3 TK kadar tüketilmelidir. Besinlerden aldığımız kolesterol miktarı günde 200 mg ile sınırlanmalıdır.
Margarin sık tüketilmemeli, yumuşak ve enerjisi düşük özel margarinleri tercih edilmelidir. Sade yağ, iç yağı içeren ve kızartılmış besinler kullanılmamalıdır.
YAĞLAR
En iyi seçim:
Zeytin yağı, fındık yağı, bitkisel sıvı yağ
İyi seçim :
Yumuşak margarin, enerjisi düşük özel margarin, fındık, fıstık, ceviz gibi yağlı tohumlar
Sakıncalı :
Tereyağı, iç yağı, sade yağ, katı margarin, şekerli fındık veya fıstık ezmesi
ET, BAKLAGİL
En iyi seçim:
Balık, beyaz etli-derisiz kanatlı etleri, zeytin, yağlı/bitkisel sıvı yağlı kurubaklagil yemekleri
İyi seçim :
Siyah kanatlı etleri, yağsız dana ve koyun eti
Orta seçim :
Etli kurubaklagil yemekleri
Sakıncalı :
Sucuk, salam, sosis, kavurma vb. yağlı kırmızı etler, kızartılmış etler, kanatlıların derisi, sakatatlar
SÜT
İyi seçim :
Yağı ayrılmış (ekstra light) veya azaltılmış (light) süt ürünleri, yağı azaltılmış sütten yapılmış çökelek, lor ve diğer peynirler, yağsız veya az yağlı sütten yapılmış dondurma ve sütlü tatlılar.
Sakıncalı :
Tam yağlı süt ürünleri, yağlı peynirler, kremadan yapılmış dondurma ve sütlü, çikolatalı tatlılar, pudingler
Posadan zengin diyet tüketilmelidir:
Yiyeceklerle günde 20-35 gram posa alınmalıdır. Posa kaynağı olarak tahıllar, sebze-meyveler ve kuru baklagillerden yararlanılabilir.
EKMEK
İyi seçim :
Kepekli ekmek, tam tahıl ekmeği/unu, çavdar ve yulaf ekmekleri, bulgur, zeytinyağlı kurubaklagil-sebze-bulgur yemekleri, yulaf ezmesi
Orta seçim :
Zeytin yağı/sıvı yağ/yumuşak margarinle pişmiş pirinçli yemekler, sebze yemekleri, mercimekli mantı, makarna, beyaz ekmek
Sakıncalı :
Yağ ve şeker içeren unlu mamuller (pastalar, hamur işleri, bisküvi ve krakerler)
SEBZE, MEYVE
En iyi seçim:
Yeşillikler (tere, maydanoz, marul, roka vb), lahanalar, pırasa, karnabahar, domates, brokoli, ıspanak, şeftali, turunçgiller, böğürtlen, çilek
İyi seçim :
Diğer taze sebze ve meyveler
Vücut ağırlığı kontrol edilmelidir: Vücut Ağırlığı (kg)/Boy (m2) formülü ile hesaplanan Beden Kitle Indeksi’ne (BKI) göre değerlendirilmelidir. BKİ i 18.5-25.0 kg/m2 arasında tutulmalıdır.
Düzenli fiziksel aktivite yapılmalıdır: Düzenli olarak günde en az 40 dakika orta düzeyde aktivite yapılmalıdır.
Kandaki yüksek yağların düşürülmesinde, tedavi edilmesinde diyet-yaşam tarzı değişiklikleri ile istenen seviyeye indirilmezse ilaç tedavisine geçilir. Bu konuda total kolesterolü, LDL-kolesterolü, trigliseridi düşüren, HDL-kolesterolü yükselten çeşitli ilaçlar kullanılır. Bunlardan en çok kullanılanları statinlerdir. Bu ilaçlarla Koroner Arter hastalığı Diabetes Mellitus, diğer damar bozuklukları, hipertansiyonu olanlarda ve riskli durumları olan kişilerde LDL-kolesterolü 100 mg/dl’nin altına düşürmek hedeftir. Trigliseridi düşürmek için fibrat grubu ilaçlar kullanılır. HDL-kolesterolü yükseltmek ve LDL-kolesterolü düşürmek için kullanılan başka ilaçlar da mevcuttur. Bu konuda ilaç kullanımı için uzman doktorlara başvurarak tedavi planı düzenlemek gerekir.
KOLESTEROL DÜŞÜREN GIDALAR
Yulaf, LDL kolesterolü düşürür. Yulafa ek olarak yine besin lifi içeren elma, armut, erik gibi meyveleri yiyebilirsiniz.
Fındık: Fındık, kolesterolü düşüren E vitamini, lif ve tekli doymamış yağlar bakımından zengin bir yemiştir. Fındığa ek olarak günde 1 avuçtan fazla olmamak üzere ceviz ve badem gibi yemişler kolesterole iyi gelecektir.
Balık, Omega 3 “iyi” kolesterol olan HDL kolesterolü yükseltirken kan basıncını düzenler ve kanı incelterek pıhtılaşmayla damar tıkanıklığı riskini düşürür. Hamsi, sardalye, ton ve somon balıkları iyi birer omega 3 kaynağıdır.
Zeytinyağı, tereyağı, ayçiçek yağı gibi diğer yağlara göre daha az işlendiğinden daha sağlıklı bir yağ kaynağı olarak kullanılabilir. Yüksek kalorili olduğu için özellikle kilo vermeye çalışanlar zeytinyağını günde 2 yemek kaşığından fazla tüketmemelidir.
Ceviz, fındık, badem, yer fıstığı, çam fıstığı, yulaf ezmesi, başta somon balığı, göl alabalığı, sardalya ve orkinos, brüksel lahanası, elma, üzüm, yeşil ve siyah çay, soya fasulyesi, domates, enginar, atkuyruğu namı diğer kırkkilit otu, Limon, mandalina, portakal, Soğan, sarımsak, zencefil, avokado, muz, kivi, mango, armut, şeftali, patlıcan, havuç
KOLESTEROL YÜKSELTEN GIDALAR
Doymuş Yağ İçeren Yiyecekler:
Oda ve buzdolabında katı halde olan doymuş yağ kuzu eti, palmiye yağı, Hindistan cevizi yağı, sığır eti, tereyağı, krema gibi gıdalarda bulunur. Doymuş yağ içeren gıdaların hemen hepsi kandaki kolesterolün yükselmesine katkıda bulunur.
Trans Yağ İçeren Yiyecekler:
Trans yağ içeren gıdalar doymuş yağ içeren gıdalar gibi kötü kolesterolü yükseltir. Trans yağlar, gıdaları daha dayanıklı yapmak için hidrojenle işlenen besinlerde bulunmaktadır. Margarin, çerezler, börek, kek, ekmek, kraker, kızarmış yiyecekler, patates kızarması, fast-food ürünlerinin çoğunda trans yağlar kullanılmaktadır.
Kolesterol İçeren Yiyecekler:
Hayvansal gıdalar genel olarak kolesterol içerir. Balık, yumurta sarısı, deniz ürünleri, sakatat, tereyağı, peynir, krema, yağlı sür ve süt ürünleri, işlenmiş etler, sosis, salam, sucuk bu gıdalar arasında sayılabilir. Bu tip kolesterol içeren gıdalar dikkatli tüketilirse kandaki kolesterol düzeyleri dengelenebilir, ancak aşırı tüketimi kolesterol seviyesini tehlikeli boyutlarda yükseltecektir.
